Bodur ve yarı bodur kiraz yetiştiriciliği

Kiraz, Türkiye ve dünyada taze meyve pazarı için önemli türlerin başında geliyor. Bu önem gün geçtikçe artmakta, ıslah çalışmaları ve yeni yetiştiricilik teknikleri hızla geliştirilmektedir. Islah çalışmaları; kendine verimli, kaliteli, farklı dönemlerde olgunlaşan, zayıf gelişen çeşitler ve modem yetiştiriciliğe uygun anaçlara yönelmektedir. Birim alandan alınan verimi artırmak amacıyla yeni dikim sistemleri ve terbiye şekilleri de tanımlanıyor.

Kuvvetli gelişen geleneksel çöğür anaçlarına aşılı kendine verimli çeşitlerle daha sık dikim ve değişik terbiye sistemleri ile verim ve kalite artırılmaya çalışılıyor. Özellikle son yıllarda dünya kiraz tarımına katılan zayıf gelişen anaçlarla yetiştiricilik gün geçtikçe artıyor. Zayıf gelişen anaçlar üzerine aşılı kendine verimi, çeşitlerde kalite ve irilik problemleri oluşturuyor. Özellikle kendine ve bol verimli kiraz çeşitleri kuvvetli anaçlar üzerinde sık dikim uygulamaları ve terbiye sistemleri ile yetiştirilmeleri zorunlu hale geldi.

Türkiye’de ise halen kiraz tarımının büyük bir çoğunluğu geleneksel metotlarla yapılmakta; budama, terbiye, kültürel bakım işlemleri, anaç ve çeşit seçimi gibi konularda birçok hatalar yapılmaktadır. Kirazın en önemli problemlerinden olan anaç kalem arasındaki aşı uyuşmazlığına dikkat edilmemekte, yeteri kadar tozlayıcı çeşit kullanılmamaktadır.

Bodur ve yarı bodur kiraz yetiştiriciliğinin yapılabilmesi için gerekli faktörler: Bahçe tesisi yapılacak bölgenin sörveyi ve fizibilitesi, Toprak ve iklim koşullarının kiraz yetiştiriciliğine uygunluğu, Koşullara göre anaç ve çeşit kombinasyonunun seçimi, Çiftçi bilgisi ve tecrübesi, Teknik bilgi eksikliklerinin giderilmesi olarak sayılabilir.

Gerek üretim alanı ve gerekse de üretim miktarı açısından Dünya’da lider olduğumuz kiraz üretiminde alan bakımından yaklaşık %12, üretim miktarı açısından ise yaklaşık %21’lik bir pay ile oldukça önemli bir yere sahip ülke olduğumuz ifade edilebilir. Dünyada toplam 405 bin 129 ha alanda yapılan kiraz yetiştiriciliğinden toplam 2 milyon 294 bin 455 ton ürün alındığı görülmektedir. Türkiye kiraz üretim alanı ve üretim miktarı açısından birinci sırada yer almasına rağmen, birim alana düşen verim (ton/ha) açısından değerlendirildiğinde dünyada altıncı ülke konumundadır. Birim alandan elde edilen verim açısından, dünyada kiraz yetiştiriciliği yapılan 68 ülkenin ortalama değeri 5,279 ton/ ha olduğu, ülkemizin ise 9,667 ton/ha (bir diğer ifade ile dekara 966 kg) ortalama verime sahip olduğu görülmektedir. Türkiye’de 495 bin 325 ton kiraz üretimi, 764 bin 594 da alandan ve toplam 17 milyon 922 bin 171 adet meyve veren yaşta ağaçtan sağlanmaktadır. Kiraz üretim miktarı bakımından en önemli üretici Bölgelerimizin Ege ve Akdeniz bölgeleri olduğu görülmektedir.

Türkiye’de bölgelere göre kiraz üretim alanı, üretim miktarı ve ağaç sayılarına ilişkin istatistiksel veriler (TÜİK, 2013)

Kiraz ağaçları kış dinlenme döneminde -20, -26°C kış soğuklarına dayanıklıdırlar. Fakat kışın sık sık -20°C ve daha soğuk olan bölgelerde kiraz yetiştiriciliğinin yapılması tavsiye edilmez. Özellikle kış soğukları riski fazla olan bölgelerde gübreleme ve sulama programlarının dikkatli bir şekilde planlanması ve uygulanması gerekmektedir. Kiraz çeşitlerinin büyük bir çoğunluğu düzenli çiçek açabilmek için mutlaka kış dinlenme döneminde 7.2°C’nin altında toplam 1100 - 1700 saatlik bir soğuklamaya ihtiyaç duyarlar. Ayrıca düzenli ve tatminkâr verim alabilmek için çiçeklenme döneminde hava sıcaklıklarının -2 ila -5‘C’nin altına düşmemesi ve havaların yağışsız olması istenir.

Kirazlar diğer bazı meyve türlerinin aksine toprak yönünde seçicidir. İyi drene edilmiş, derin, verim, havadar, organik madde yönünden zengin toprakları isterler. Kiraz yetiştiriciliğinde kullanılan anaca göre değişmekle birlikte; kumlu-tınlı topraktan kirli-tınlı toprağa kadar birçok toprak tipinde bahçe kurulabilir. Fakat toprak PH’ sının 6-7 civarında olması istenir. Yüksek oranda kireçli, kumlu ve kıraç topraklarda kiraz bahçeleri kurulmamalıdır. Düzenli ve kaliteli meyve alabilmek için kiraz bahçelerinde sulama şarttır.

Kiraz bahçesi kurmada uygulanan ve en güvenilir yöntem aşılı fidan ile yapılan yetiştiriciliktir. Ülkemizde kiraz için son yıllara kadar kullanılan anaçlar, doğada yabani olarak bulunan; kuş kirazı (Prunus Avium) veya idris (Prunus mahaleb) ağaçlarından alınan tohumlardan elde edilen anaçlar olmuştur. Kuş kirazına aşılı ağaçlar daha çok kili-tınlı veya tınlı topraklara dikilmişlerdir. İdris anacına aşılı kiraz fidanları ise kireçli ve daha kurak şartlarda yapılan yetiştiricilikte kullanılmıştır. Daha sonra bodur veya yarı bodur klon anaçlarla fidan üretimine geçilmiş ve kullanılan anaç sayısı hızla artmıştır. Bodur veya yan-bodur kiraz yetiştiriciliği yapacak olan kişilerin yoğun bir program kapsamında bu üretim sistemini yürütebileceklerini bilincinde olmalıdır. Diğer klasik anaçlarla yapılan yetiştiricilik uygulamalarının bu sistemle yetersiz kalacağı unutulmamalıdır.

Anaç seçiminde çok dikkatli olunmalı özellikle toprak tipine, uygulanacak kültürel işlemlere ve yetiştirilecek olan çeşide göre anaç seçilmelidir. Kendine verimli çeşitler bodur anaçlar üzerine aşılanmamalıdır (Örnek: Gisel-A 5 / Lapins, Svveetheart, Stella, vd.).

F12/1 (Mazzard) / 1933 yılında Mazzard çöğürlerinden N.H. Grubb tarafından İngiltere’nin East Mailing Araştırma Enstitüsü'nde selekte edilmiştir. Vejetatif olarak daldırma metodu ile başarılı bir şekilde çoğaltılabilmektedir. Tüm kiraz çeşitleri ile uyuşur. Birçok vişne çeşidiyle de uyuşmasında bir problem yoktur. Tınlı ve killi-tınlı topraklara iyi adapte olur. Bu anaç üzerine aşılanan çeşitler kiraz çöğür anaçlarına aşılananlardan daha kuvvetli olurlar. Kiraz üretiminin yapıldığı nemli alanlarda bu anaç kullanıldığında Dal Kanserine karşı bir mukavemet sağlanmış olur. Ancak bu anacın kökleri Kök Kanseri (Agrobacterıumtumefaciens)’ne karşı oldukça hassastır. (Rom ve Carlson, 1987). SL-64 / 1954 yılında Fransa'da M. Thomas tarafından Prunus mahaleb çöğürlerinden selekte edilmiştir. Yeşil çelik, yarı-odun ve ODUN çelikleri ile, vejetatif olarak başarı ile çoğaltılabilmektedir. Tüm vişne çeşitleri ile iyi uyuşur Ayrıca birçok kiraz çeşidi ile de uyuşması iyidir. Kalkerli alanlara adepte olabilir. ( Rom ve Carlson, 1987) Kurak topraklara iyi drene edilmiş ağır topraklarda uyum gösterebilir. Mazzard’tan daha küçük taç yapar (Webster ve schmidt, 1996 Gisel A Serisi / 1965 yılından beri Almanya’da yürütülen çalışmalar sonucu üretilen birçok hibrit anacı kapsayan bir seridir. Bir seri dahilindeki (13 klon) Amerika ve Avrupa’da test edilmektedir. Gisel A5 serisi / P.carusus x P. Canescens. Melezlenmesi sonucunda elde edilen ve bodur gelişme gösteren bir anaçtır. Almanya Bahçe denemelerinde 5. yıldan sonra F12/1’in yüzde 50 kadar taş genişliği gösterildiği bildirilmiştir. Almanya denemeleri bu ancın ağır killi ve oksijensiz ortamlara uygun olmayacağı göstermiştir. Phytophtora zararı olduğu belirlenmiştir. (Webster ve Schmidt, 1996) Ayrıca bu seri içerisinde yer alan ve Gisel A-5 anacından daha kuvvetli gelişme gösteren Gisel A-6 anacının kullanımını da gün geçtikçe artmaktadır. Ma x Ma serisi / Ma x Maklonları Prunus avium tarafından açık tozlanmış 30.000 kadar Prunus mahalep çöğüründen selekte edilmiştir. Bu klonlar içerisinde sadece Ma x Ma 14 anacı yarı-bodur bir anaçtır. Diğer anaçlar (Ma x Ma2, Ma x Ma 60, Ma x Ma 97) yarı-bodur veya daha kuvvetlidirler (Rom ve Carlson, 1987). Temel büyüme şekli ve yaprak yapısı Prunus avium hibriti olduğunu düşündürmektedir. Amerika'da yoğun dip sürgünü verdikleri halde Fransa’da daha az dip sürgünü vermişlerdir. Ma x Ma 2, 39, 60, 97 phytophtora’ya biraz dayanıklıdır. Killi topraklardaki kondisyonu saf mahalep tipleriyle yarışacak şekilde toleranslıdır. Ma x Ma 14, 39, 60, 97’nin kış soğukları ve kansere mazzard ve colt’dan daha dayanıklı olduğu belirlenmiştir (VVebster ve Schmidt. 1996). Ma X Ma 14 (Brokforest Veya Maxma delbart 14 ) Serinin en zayıf gelişme gösteren anacıdır. Fransa ve Amerika Popülaritesi pek çok anacı yakalamıştır. Michigan denemelerinde üzerine aşılanan kiraz ve Montmorency vişne ağaçlarını küçültmüştür. Ürün fazlalığı sağlamakla beraber Montmorency’de meyveyi küçülttüğü belirtilmektedir. Ma x Ma 14 üzerindeki ağaçların yapraklarında yaz ortasında stres görülmüştür. Bu stres sebebinin ileri dönem uyuşmazlığı olduğu düşünülebilir. Meyve üretiminin başlaması SL-64’den iki yıl daha erkendir. Ağaç büyüklüğü F 12/ 1in %40- 60’ı, SL-64'ün % 60- 80’i kadar olup yarı-bodur gelişme gösterir. Phytophtora ve bakteriyel kansere daha dayanıklıdır (VVebster ve Schmidt, 1996). Gembloux Serisi / Belçika’da süs bitkisi amacıyla kullanılan 220 tip içerisinden1963’den beri yapılan çalışmalarla seçilen bu klonların orijinleri Japonya’dır. Vejetatif üretilebilme, kiraz ve vişnelerle aşı uyuşması, kültür çeşidinin verim ve büyüklüğüne etkisi, bakteriyel kanser ve diğer hastalıklara dayanımı, dip sürgünü verme eğilimi, toprak ve iklim şartlarına uyumu yönünden uzun yıllar denendikten sonra GM 8, GM 9, GM 61/1, GM 79 klonları olumlu bulunarak Avrupa ve Amerika'da daha yaygın denemeler için kullanıma alınmıştır. GM klonların yeşil çelik ile çoğaltılabilir. GM 79 en iyi Haziran başında; GM 9 ile GM 61/1 daha geç büyüme sezonunda daha başarılı üretilirler (VVebster ve Schmidt, 1996). Weiroot Serisi / Bu vişne anaçları Almanya’da selekte edilmiştir (VVeiroot 10,13, 14).Yeşil ve yarı odun çelikleriyle çoğaltılabilmektedirler. İngiltere yapılan denemeler Van, MertonGlory, Merpet’le uyuştuğunu göstermekle beraber; Almanya ve İsviçre denemelerinde bazı çeşitlerle uyuşmazlık gösterdiği bildirilmiştir. Özellikle İsviçre denemelerinde % 20-40 oranında büyük ölümler olmuştur. Ağır toprak (killi, ıslak ve oksijensiz) şartlarının bu problemi oluşturduğu düşünülebilir. Almanya’da Weiroot 53, 72, 158 numaralı klonlar denenerek bu klonların bodur özellik gösterdiği ve iyi ürün verdiği belirlenmiştir. Ancak bunların yetiştiriciliğinde bir desteğe ihtiyaç duydukları belirtilmektedir. Weiroot 158'inde Weiroot 10’dan daha bodur olduğu, erken verime yattığı ve bol ürün verdiği bilinmektedir (Webster veSchmidt, 1996). Tabel/Edabriz / İran’dan toplanan (Yabani Vişne) fertlerinden çoğaltılmış ve INRA tarafından Fransa’da selekte edilmiştir. Bölge denemeleri henüz yeterli değildir. Mikro çoğaltma ile de üretilebildiği halde en iyi yarı odun çelikleriyle üretilir. Fransa’daki denemelerde diğer vişne anaçlarından farklı olarak bütün kirazlarla ve Montmorency vişne çeşidiyle iyi uyuştuğu bildirilmektedir. Tabel/ edabriz ağaçları bodurdur. F 12/1 ’in % 15 -20’si kadar bir ağaç oluşturur. Bununla birlikte toprak tipi ve çevre şartları ağaç büyüklüğüne oldukça fazla etki eder. Bazı yer ve şartlarda F 12/1 ’in % 60’ından büyük ağaçlar meydana getirmişlerdir. Ancak Colt ve M a x Ma 14ağaçlarından her koşulda daha küçük taç oluşturmuşlardır. Üzerlerine aşılanan kirazları erken meyveye yatırırlar, bol ürün verirler, toprağa iyi tutunurlar, az sayıda dip sürgünü verirler. Edabriz, organik madde bakımından zengin, killi- kumlu topraklardan hoşlanır. Kurak ve pH’ın yüksekolduğu topraklarda daha az gelişme gösterir. Phytophthora’ya hassastır(Webster ve Schmidt, 1996).